نشریه دانش ها و آموزه های قرآن و حدیث
سال سوم شماره 3 (پیاپی 11، زمستان 1399)

نیازسنجی هر دانش به نیازها و اولویت های موجود و مغفول مانده در هر دانش می پردازد. به عبارت دیگر، نیازسنجی پژوهشی «فرایند شناسایی نیازهای پژوهشی بالقوه و تعیین اولویت در بین پروژه های مختلف تحقیقاتی» است. به طور منطقی، نیازسنجی کاری است که پس از ممیزی یک دانش صورت می گیرد. در ممیزی به کارهای انجام شده در یک دانش پرداخته می شود و با روشن شدن بخش های کارشده، نقاط خالی و یا ضعیف آن مشخص می گردد. هر دو پروژه توسط متخصصان و صاحب نظران درون دانشی انجام می گیرد و کسانی که در دانش متمرکز نیستند نمی توانند ممیزی و نیازسنجی آن علم را به ثمر برسانند؛ لذا هر دانشی به ممیز و نیازسنج اختصاصی و بومی خود نیاز داد. حوزه علوم اسلامی و انسانی نیز همین گونه است. در این نوشتار، تلاش می کنیم تا نگاهی به این موضوع داشته باشیم

قرآن کریم، مسلمانان را به وحدت دعوت کرده است. پیامبر ص، پیش بینی کرده بودند که پس از ایشان، بین امت، اختلاف هایی ایجاد شود. ازاین رو قرآن کریم و پیامبرص، راهکار حفظ وحدت و رهایی از اختلاف را بیان فرمودند. پیروی از کتاب و سنت، تضمین کننده سعادت امت بوده و همان گونه که در گذشته می توانست نجات بخش از اختلافات باشد، امروزه نیز کارآیی دارد. تاکنون درباره وحدت امت اسلامی مباحث بسیاری مطرح شده است. ریشه های اختلاف، راهکارهای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی رفع اختلاف، اشتراکات امت اسلامی، وحدت در دفاع از مشترکات و موضوعاتی از این دست، شاکله نگاشته های پیشینی را می سازد. نگاشته کنونی وحدت را به دو گونه «همراه با هدایت» و «بدون هدایت» تقسیم کرده است. آنگاه راهکار وحدت همراه با ویژگی هدایت را تبیین می کند. در این مقاله ابتدا پیش بینی قرآن کریم و پیامبرص درباره اختلاف میان امت، مطرح شده، سپس انگیزه ها و ویژگی های اختلاف افکنان بر اساس نصوص، ذکر می شود. بخش سوم به تبیین چاره کتاب و سنت برای رهایی از اختلاف، اختصاص دارد.

معصومان علیهم السلام در بسیاری از دعاهایشان، اسامی و صفاتی از خداوند را همراه با درخواستشان آورده اند. این روش چنان پراستفاده و جزو سیره همه اهل بیت علیهم السلام بوده که می توان آن را یکی آداب مورد تاکید در دعا دانست. به نظر می رسد که میان درخواست ها و صفاتی که در کنار آن می آید، رابطه ای وجود دارد. برای پیداکردن این روابط گام نخست را می توان با «گزاره یابی» برداشت؛ به این معنی که فهرستی از صفات و اسامی الهی همنشین با درخواست ها، تهیه شود. پژوهش پیش رو درصدد گردآوری این صفات و حاجات از کتاب «عده الداعی» است. این کار از جنبه موضوع و ساختار نو بوده و راه را برای تطبیق حاجت ها با صفات الهی همنشین آن باز می کند. مقاله کنونی در دو بخش اسامی و صفات الهی همنشین با حاجت ها و استعاذه ها را در قالب جدول ارایه می کند.

عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» نخستین جمله قرآنی است که به عنوان سرآغاز سوره مبارکه علق بر پیامبر اکرم ص نازل شد. این آیه 114 بار فرود آمده و در 113 سوره به عنوان آغازین جمله ذکر شده است. ازآنجاکه بسمله نخستین و پربسامدترین آیه قرآن است، بسیاری از مفسران و اندیشمندان حوزه تفسیر و معارف قرآنی در صدد بررسی و تبیین آن برآمده اند. یکی از این اندیشمندان آیت الله معرفت است. این مفسر معاصر شیعه در کتاب گران سنگ «التفسیر الاثری الجامع» به بیان دیدگاه خویش نسبت به این آیه بر پایه روایات پرداخته است. در نظر ایشان، همانند سایر مفسران شیعه، بسمله آیه ای از قرآن در آغاز هر سوره محسوب شده، جمله ای مستقل و دارای معنای خاص است و از این منظر تک تک واژگان آن دارای معنا بوده، بی آنکه معانی رمزی دیگری از آن اراده شده باشد. علامه معرفت همچنین روایاتی در فضیلت و نحوه نگارش این جمله آورده است.

یکی از موضوعات پرابتلا در زندگی انسان، بیماری و پیگیری درمان آن است. دین اسلام، این مساله مهم را از یاد نبرده و دستورهای بسیاری درباره طب و آداب و احکام مرتبط با آن بیان می کند. کتاب «مفاتیح الشفاء» با هدف ارایه آداب و دعاهای بیماری و درمان، آموزه های اسلامی مرتبط با این موضوع را گردآوری و در دو بخش «آداب» و «ادعیه» تنظیم کرده است. این اثر افزون بر آشنانمودن مومنان با آداب بیماری، عیادت، پرستاری و طبابت، حکمت های بیماری و علل آن از دیدگاه اسلام را یادآوری کرده و عوامل و راه کارهای پیشگیری و درمان را آموزش می دهد. مطالعه کتاب مفاتیح الشفاء، مخاطب را با آداب دعاکردن آشنا نموده و موانع استجابت دعا را تبیین می کند. این اثر، دعاهای ماثور را از منابع متعدد گرد آورده و در ساختاری نو و کاربردی ارایه می نماید. مقاله کنونی به معرفی «مفاتیح الشفاء» و ویژگی های آن می پردازد

بازسازی و تصحیح نسخه های خطی همواره از دغدغه های عالمان بوده است. یکی از امور مورد نیاز برای تصحیح این نسخ، داشتن آگاهی درست از علایم اختصاری به کاررفته در این دست نوشته ها است. آشنایی با معنای نشانه های به کاررفته در نسخه ها خوانش آنها را آسان کرده و دشواری های تصحیح را کاهش می دهد. پی بردن به معنای این علایم، خود، نیازمند دنبال کردن راه هایی است که نوشته کنونی با ارایه شیوه هایی جهت کشف معنای این علایم، تعدادی از علامت ها را با تکیه بر کتاب «دلایل الاحکام» معرفی می کند. پیشتر نگاشته دیگری از همین قلم در شماره نهم این مجله درباره موضوع کنونی منتشر شده است.

«درر اللآلی العمادیه» کتابی حدیثی- فقهی از ابن ابی جمهور احسایی است. نسخه خطی این کتاب برای نخستین بار توسط سید حسن موسوی بروجردی تحقیق و منتشر شد. محقق مقدمه ای علمی بر این کتاب نگاشته که مقاله کنونی، ترجمه آن است. در این مقدمه، پژوهشگر پس از شرح حال مولف، شخصیت و کتاب های او را معرفی می کند. سپس به بررسی و نقد روش حدیثی وی پرداخته و مرویات او را از دو جهت سندی و متنی مورد تحلیل قرار می دهد. سپس دیدگاه های عالمان را درباره ابن ابی جمهور مطرح کرده و آنگاه به جهت گیری اعتقادی وی می پردازد. او مهم ترین علت کم اعتنایی دانشمندان شیعی به آثار احسایی را جهت گیری اعتقادی خاص او و گرایش به صوفیه دانسته است.

پایان نامه «موانع پیشرفت انسان از منظر صحیفه سجادیه و تطبیق آن با آیات قرآن کریم» به گرد آوری گزاره های مرتبط با موضوع موانع پیشرفت مادی و معنوی انسان از کتاب صحیفه سجادیه پرداخته و این فرازها را با آیات قرآن کریم تطبیق داده است. در نوشتار کنونی سعی شده تا گزارشی از این پایان نامه به عنوان پروژه ای علمی در پنج محور ارایه شود. ابتدا به شناخت موضوع و زمینه های نگارش پرداخته شده و سپس روش و ساختار آن مطرح می شود. علاوه بر این به ویژگی ها و نوآوری های پایان نامه و نتایج محتوایی آن اشاره شده و در پایان، محدودیت های نگارش، گزارش گردیده است. این پنج محور ساختار اصلی مقاله حاضر را تشکیل داده اند. شناخت این موارد می تواند در اجرای پروژه های مشابه، سودمند بوده و اشکالات ساختاری و محتوایی را کمتر کند.

خوانش متون و به ویژه متون حدیثی، نیازمند آگاهی از قواعد ادبی است. بی توجهی به این قواعد و یا آگاهی نداشتن از آن، سبب کج فهمی و یا فهم نادرست می شود. گاهی در سخنان معصومان علیهم السلام عباراتی دیده می شود که خوانش درست آن از سوی عموم علاقه مندان، نیازمند اعراب گذاری و استفاده از علایم ویرایشی است. حتی گاهی خوانش روایت از سوی متخصصان نیز بدون استفاده از این علایم دشوار می شود. در مواردی نیز اعراب گذار و ویراستار، برای رسیدن به بهترین خوانش، نیازمند بررسی متون مشابه هستند.